برای دانستن انواع بیماری های تخمدان ابتدا آناتومی تخمدان و کارکرد آن را به صورت خلاصه توضیح می دهیم تا شما بتوانید توضیحات این بیماریها را بهتر متوجه شوید.
تخمدانها (به انگلیسی overay)دو غده بیضی شکل مایل به سفید در دو طرف رحم هستند که مسئولیت ترشح هورمون پروژسترون و استروژن و تخمک گذاری را برعهده دارند .تخمدانهای بیضوی شکل با طول تقریبی سه سانتیمتر در داخل لگن قرار دارند.
تخمدان ها ازطریق لولههای فالوپ به رحم متصل می شوند.
هانطور که اشاره شد تخمدانها هورمونهایی ترشح میکنند که در چرخه قاعدگی و باروری نقش دارند بنابراین یکی از اجزای غدد درونریز نیز محسوب میشوند.
بانوان دارای یک جفت تخمدان هستند که توسط رباط پهن، زیر لولههای رحمی (فالوپ)، کنار رحم، در دو طرف و پایین شکم،داخل لگن قرار گرفتهاند
برخلاف مردان که مرتباً اسپرم تولید می کنند، بدن زنان نمی تواند تخمک بسازد(همچنین برخلاف اسپرم، تخمکها دنباله ندارن و در نتیجه نمی تونن حرکت کنن) تخمدان، طی مراحلی که در دوران جنینی آغاز میشوند شروع به تکوین و تولید تخمک میکند و هنگام تولد تمامی تخمکهایی که میتواند داشته باشد را به همراه دارد. در زمان تولد هر نوزاد دختر حدوداً 700000 تا 2 میلیون تخمک (یعنی 1 میلیون تخمک در هر تخمدان) در بدن خود دارد.
از زمان تولد نوزاد تا زمان رسیدن به بلوغ تقریباً هر ماه 11000 تخمک از دست میدهد. در دوران نوجوانی حدود 300000 تا 400000 تخمک دارد و کمتر از 500 عدد از آنها تخمک گذاری را طی می کنند.
از زمان بلوغ به بعد، صرف نظر از میزان هورمونها، تخمک گذاری یا هر عامل دیگری در باروری، بدن هر ماه تقریباً 1000 تخمک از تعداد تخمک های ذخیره را را از دست میدهد.
یک خانم زمانی نابارور میشود که تمامی تخمکهایش از بین بروند. این شرایط معمولاً در سن 40 سالگی رخ داده و 10 سال پس از آن یائسگی آغاز میشود.
هر ماه داخل تخمدان تعدادی از تخمک ها شروع به رشد می کنند. این تخمک ها توسط حبابی از مایع احاطه می شوند که در این حالت به آنها فولیکول گفته می شود و تحت اثر هورمون محرکه فولیکولی شروع به رشد می کنند.
هر ماه تعدادی تخمک(مثلا 3 تا 12) این مراحل را آغاز می کنند، اما تنها یک فولیکول که بعنوان فولیکول غالب نامگذاری می شود، کاملاً رسیده شده و تخمک گذاری می کند. دیگر فولیکول ها چروکیده شده و تخمک های درون آنها ناپدید می شود
زمانی که لایه داخلی رحم ضخیم و اسفنجی شود، برای لانه گزینی تخمک بارور شده و شروع دوره بارداری مناسب است. این پوشش ضخیم مانند هر چیز دیگری که در بدن ما وجود دارد، از خون و بافت تشکیل شده و سرشار از مواد مغذی است و اگر بارداری رخ دهد، به رشد و نمو جنین در طول دوره بارداری مادر کمک میکند.
همانطور که اشاره شد تخمدان ها تعداد زیادی تخمک دارند ،از نیمه چرخه قاعدگی هورمونهای بدن باعث می شوند یکی از تخمدانها تحریک شده ،فولیکول غالب رشد کرده و تخمک بالغ آزاد کند به این کار تخمک گذاری گفته می شود.
سایر فولیکولها هیچگاه بهاندازهای بزرگ نمیشوند که قادر به تخمکگذاری شوند. این فولیکولهای مازاد، در داخل تخمدان از هم پاشیده و جذب بدن می شوند
تخمکگذاری هر ماه تا زمان یائسگی ادامه پیدا می کند. با شروع یائسگی، فرایند تخمکگذاری هم متوقف میشود.
نکته:عزیزان بسیاری از بانوان در فرآیند تخمکگذاری هیچ علامت خاصی در بدنشان ندارند،اما بعضی از بانوان علامت هایی مثل لکه بینی، درد در قسمت پایین شکم و نفخ را هر بار تجربه می کنند
زمانی که تخمک از تخمدان رها میشود، از طریق لوله فالوپ خود را به رحم میرساند. چنانچه در این زمان لقاح انجام بگیرد و تخمک با یک اسپرم ادغام شود، بارداری اتفاق میافتد. اما اگر تخمک آزاد شده زمانی که به رحم میرسد با هیچ اسپرمی برخورد نداشته باشد، بارداری رخ نداده و در این حالت بدن نیازی به این پوشش ضخیم ندارد. بنابراین این پوشش خراب شده و در قالب مایعی تشکیلشده از خون و بافت، از طریق واژن از بدن دفع میشه. به این مواد خارجشده از واژن، خون پریود یا قاعدگی میگوییم.
آزمایش سطح هورمون آنتی مولرین (AMH):
هورمون آنتی مولرین هورمونی است که پس از بلوغ در تخمدانها ترشح میشود. با افزایش سن، سطح این هورمون کاهش مییابد و پس از یائسگی به صفر میرسد. میزان این هورمون در تمام طول قاعدگی یکسان است و به همین دلیل در هر روز از چرخه قاعدگی میتوان این آزمایش را انجام داد. انجام این آزمایش نیازی به ناشتا بودن ندارد.
نکته: رنج نرمال amh در زنان یا همان حد نرمال ذخیره تخمدان بالای 1.5 است و عددی کمتر از این مقدار نشانه ذخیره تخمدان کم است.
آزمایش سطح هورمون محرک رشد فولیکول (FSH):
هورمون FSH هورمونی است که از هیپوفیز ترشح میشود و رشد فولیکولها در تخمدان را تحریک میکند. سطح این هورمون در ابتدای سیکل قاعدگی در کمترین حد خود است و بهتدریج افزایش مییابد. آزمایش ارزیابی سطح این هورمون باید در روز دوم یا سوم قاعدگی انجام شود. سطح این هورمون در سنین مختلف متفاوت است. این آزمایش نیز نیازی به ناشتا بودن ندارد.
نکته: احتمال باروری در خانم هایی که میزان هورمون FSH آن ها بیشتر از مقدار طبیعی باشد، کاهش می یابد. بهتر است میزان این هورمون کمتر از 10 mlIUI/ml باشد. این هورمون پس از یائسگی به بیش از 40 mlIUI/ml می رسد.
آزمایش سطح هورمون استرادیول:
استرادیول یکی از هورمونهای زنان است که بالا بودن آن میتواند نشاندهنده کاهش ذخیرۀ تخمدان باشد. این آزمایش نیز باید در روز دوم یا سوم سیکل قاعدگی انجام شود و نیاز به ناشتایی نباشد.
این سونوگرافی در روزهای اول قاعدگی و با هدف شمارش فولیکولهای موجود در تخمدانها انجام میشود. اگر تعداد فولیکولهای دو تا ده میلیمتری در ابتدای چرخه قاعدگی کمتر از ده عدد باشد، میتواند مطرحکنندۀ کاهش ذخیرۀ تخمدان باشد.
در اصل، درمانی جهت تاخیر و یا جلوگیری از ذخیره کم تخمدان وجود ندارد. اما به طور کلی مهمترین درمان در افرادی که دارای ذخیره تخمدان کم هستند، حفظ بارداری با استفاده از تحریک تخمدان و بهره گیری از روش های کمک باروری از جمله IVF می باشد. راه دیگر درمان ذخیره تخمدان پایین در افرادی که می خواهند بارداری خود را به تاخیر بیاندازند، فریز تخمک و فریز جنین است.
جهت درمان ذخیره تخمدان پایین از داروهای تحریک تخمدان استفاده می شود تا تخمک ها رشد کنند و پس از استفاده از داروهای تحریک تخمدان و عمل تخمک گیری، تخمک ها را می توان فریز نمود و یا از تخمک تازه برای IVF استفاده نمود.
در خانم هایی که ذخیره تخمدان پایین دارند و همچنین تخمک های آن ها کیفیت مناسبی ندارند، تخمک اهدایی بهترین روش درمان ذخیره تخمدان پایین است. همچنین در افرادی که علاوه بر داشتن ذخیره تخمدان پایین، همسران آن ها هم دارای اختلالات اسپرم هستند، استفاده از جنین اهدایی توصیه می گردد. گرچه این افراد پدر و مادر ژنتیکی محسوب نمی شوند اما می توانند با انتقال جنین اهدایی به رحم، باردار شده و صاحب فرزند گردند.
نکته:وجود قرص برای افزایش ذخیره تخمدان باوری غلط است. چرا که هیچ روشی مبنی بر افزایش ذخیره تخمدان برای خانم ها وجود ندارد
یکی دیگر از بیماریهای مرتبط با تخمدان تنبلی تخمدان می باشد که با ضعیف بودن تخمدان ها متفاوت است.در مقاله زیر جزییاتی در مورد بیماری تنبلی تخمدان صحبت شده است .سریعترین درمان تنبلی تخمدان سایر بیماریهای مرتبط با تخمدان از جمله کیست تخمدان و تفاوت های این بیماریها در مقاله زیر مورد بررسی قرار گرفته است